Fatiha Suresinin gerçek anlamı!

Her namazda her rekatta okuduğumuz Fatiha Suresi 7 ayetten oluşmaktadır. Piyasada bulunan Kuran meallerinin yüzde 99'unda Fatiha Suresi maalesef tam Türkçe karşılığını bulamadığından dolayı, çok önemli olan bu surenin gerçek anlamını birçok insan kavrayamamış, anlayamamıştır. Örneğin Surede ''Hamd Alemlerin Rabbi Olan Allah'adır'' der. Peki, ''Hamd'' ne demek? ''Rabb'' ne demek? Sadece ''Allah'a kulluk ederiz ve sadece O'ndan yardım isteriz deriz! Peki, kulluk etmek ne demek? Sadece Allah'a secde ederiz deriz... Peki, secde etmek ne demek? Gibi birçok kavram gerçek anlamı ile Kuan meallerinde yer almadığı için maalesef Fatiha Suresinde Allah'ın bizlere ne emrettiğini, neleri öğütlediğini bilmiyoruz... Halbuki birçok ayette geçen bu kavramların gerçek anlamlarını öğrenmeki İslamiye bakışımızı kökten değiştirecek nitelikte... Şimdi, Fatiha Suresini tam olarak kavrayabilmemiz, idrak edebilmemiz için Ayetleri tek tek ele alalım...

FATİHA SURESİ

Fatihanın sözlük anlamı açış, başlayış demektir. Sure tek başına inmemiştir. Fatiha Suresi aslında Müddessir sûresi’nin 2. âyetinin tümleci olup bağımsız bir sûre değildir.

RAHMAN RAHİM ALLAH ADINA

Fatiha 1-7.“Yarattığı bütün canlılara nimet veren, yarattıklarına çok merhametli Allah adına: “Tüm övgüler, âlemlerin Rabbi, yarattığı bütün canlılara nimet veren, yarattıklarına çok merhametli olan, herkesin iyi ya da kötü yaptığı tüm edim ve eylemlerin karşılığını göreceği âhiret gününün sahibi, yöneticisi Allah’adır; Allah dışında kimse övgüye layık değildir.

Yalnız Sana kulluk ederiz ve yalnız Senden yardım isteriz. Bize, üzerlerine gazap dökülmüşlerin ve şaşkınlığa saplanmışların yolunun dışındaki, kendilerine nimet verdiklerinin yolu olan dosdoğru yolu göster, bildir!” diye uyar! Şimdi Ayetleri tek tek tahlil edelim;

1 -Yarattığı bütün canlılara nimet veren, yarattıklarına çok merhametli Allah adına(Uyar)

Alak suresinin 1. ayetiyle peygamberimizden Allah adına okuması istenmişti. Müddessir suresinde de Allah adına uyarıda bulunması istenmektedir. Bu talimatla özel hayatının bittiği, artık yapacağı çalışmaların Allah adına olacağı mesajı verilmişti. Ayrıca bu işten maddî ve manevî çıkar sağlaması da söz konusu değildi. Geçmişteki tüm peygamberler de aynı görev bilinciyle donatılmış, tebliğlerini ve davetlerini Allah adına yapmakla emrolunmuşlardır. Mesela; güneşe tapan Sebe halkını bu sapkınlıktan kurtarmak isteyen Süleyman peygamber de kraliçeye yazdığı mektubuna “Rahman Rahîm Allah adına” diye başlamış ve isteklerini bildirirken Allah adına hareket ettiği bilinciyle davranmıştır. (Neml;30).

2-4 Tüm övgüler, âlemlerin Rabbi, yarattığı bütün canlılara nimet veren, yarattıklarına çok merhametli olan, herkesin iyi ya da kötü yaptığı tüm edim ve eylemlerin karşılığını göreceği âhiret gününün sahibi, yöneticisi Allah’adır; Allah dışında kimse övgüye layık değildir.

Hamd Ne Demek?

“الحمد Hamd”, bir nimetin ve güzelliğin kaynağı ve sahibi olan gücü, övgü ve yüceltme sözleriyle anmaktır. Bu anlamıyla “hamd”, verilen bir nimetten yararlanma veya yapılan bir yardımla feraha çıkma karşılığı olmaktan çok, o nimeti verenin veya o yardımı yapanın, yani Yaratıcı’nın sonsuz güç ve kuvvetine, yarattığı nimetlerin çokluğuna, O’nun Rabbliğine duyulan hayranlık sebebiyle dile getirilen bir övgüdür.

Bu içeriğinden dolayı hamd şükürden farklıdır: Şükür bir nimete karşılık ve bir eylemle yapılırken, hamd bir nimetten yararlanmadan da, sadece söz ile de yapılır. Hamd, ilk bakışta “methetme” olarak tanımlanabilirse de her methiye [övgü] hamd değildir. Çünkü methiyenin riyakârlık, dalkavukluk şaibesi taşımasına karşılık, hamd tam bir samimiyet gerektirir. Dolayısıyla hamd, nimetleri, ikramları ve iyilikleri sonsuz olan Yüce Rabbimiz dışında hiç kimseye yapılmaz.

Elhamdü lillah Ne Demek?

Kur’an’da geçen tüm “Elhamdü lillah” veya “Lehül hamd” ifadeleri, haber cümlesi olup inşa cümlesi değildir. Bunu anlamı şudur; Rabbimizin, kullardan, sürekli olarak “elhamdülillah” deyin diye bir isteği yoktur. Rabbimizin isteği, “Tüm övgülerin sadece Kendisi için olduğunun bilinmesi ve Kendisinden başkasına övgüler düzülmemesi”dir. Allah dışında birilerine düzülen övgüler, taraflar; övgüyü düzen ve övgü düzülen arasında ifrata kaçarak insanların şirk bataklığına gömülmelerine sebep olur.

İnsanlığa yapılan ilk uyarı da işte budur.

Rabb Ne Demektir?

Kur’an’daki “مولى Mevlâ” kelimesinin eş anlamlısı olan الرّب Rabb, şu özellikleri taşır:

1. Rabb; emri ve kudreti altındaki varlıkların yegâne sahibi ve yöneticisi olup onlar üzerinde kendi istek ve ilmine uygun tasarruflarda bulunandır.

2. Rabb; itaat edilerek kendisine boyun eğilecek, emirlerine uyulup yasaklarından uzak durulacak yegâne efendidir.

3. Rabb; her şeyi düzelten, sivrilikleri tesviye eden, varlıkları hâlden hâle geçirerek düzenleyen, arıtıp saflaştıran, yetiştirip olgunlaştıran, ıslah ve terbiye edendir.

Yukarıda söz edilen üç özellikten de kolayca anlaşılabileceği gibi, Rabb kelimesi sadece ve sadece Yüce Allah için kullanılabilir. Fakat Arap dilinde isim tamlamasının bir öğesi olarak insanlar için de kullanılmıştır. Meselâ; “rabbu’l-beyt [evin sahibi]” gibi.

Özetle Rabb; “terbiye edip eğiten, yarattıklarını belirli bir programa uygun olarak bir takım hedeflere götüren, tekâmülü programlayıp yöneten” demektir.

er-Rahman, er-Rahîm

“الرّحمن Rahman” ve “الرّحيم Rahîm” isimleri Allah’ın “En Güzel İsimleri”ndendir. [Esmâu’l-Hüsnâ]

Rahman Kelimesi

İbranî kökenli olduğu da ileri sürülen Rahman kelimesi; rikkat [sevecenlik], karşılıksız yardım ve iyilik, bağışlama, acıyıp esirgeme anlamlarına gelen “رحمة rahmet” kelimesinden türetilmiştir. Rahman kelimesi, Arapçada sözün anlamını failin o işte tam yetkin olduğunu vurgulamak için kullanılan “mübalâğa” kalıbında bir kelimedir ve “rahmetin en yüce derecesine sahip varlık” anlamına gelmektedir. Bu anlamıyla Rahman, rızkları, ihtiyaçları ve her türlü iyilikleri bağışlama hususunda, rahmetini yarattığı varlıklardan hiç esirgemeyen demektir.

Kur’an’da insanlar için hiç kullanılmayan er-Rahman ismi, elli yedi yerde Allah için kullanılmaktadır. Ayrıca Kur’an’daki bir sure de er-Rahman ismini taşımaktadır. Bu surede Yüce Allah, rahmetinin bir sonucu olarak görünen, görünmeyen; bilinen bilinmeyen varlıklar için yarattığı nimetleri saymakta, insan ve diğer sorumlu varlıkların bu nimetlerin kıymetini bilip nankörlük etmemeleri gerektiğini tekrar tekrar vurgulamaktadır.

Rahim Kelimesi

Rahîm kelimesi, “رحمة rahmet, مرحمة merhamet ve رحم ruhm” mastarından hem etkin hem de edilgin anlamlı, “çok merhametli”, “merhamet olunan” anlamında bir sıfattır. Kök anlamı acımak, merhamet etmek ve bağışlamak demektir. Rahîm’in çoğulu “رحماء ruhamâ”dır. Merhamet, iyilik ve nimet anlamına da gelir. Kur’an’da, 114′ü Allah, bir tanesi de peygamberimiz için (Tövbe 128) olmak üzere toplam 115 kez yer alır. Rahîm sıfatı Kur’an’da genellikle “çok bağışlayıcı” anlamına gelen “غفور Ğafûr” sıfatı ile birlikte kullanılmıştır. Bu durum, Allah’ın ne kadar bağışlayıcı ve merhametli olduğuna bir delil teşkil eder. Bu sıfat, Kur’an’ın dört ayetinde de “ارحم الرّاحمين Erhamü’r-rahimîn [Merhametlilerin en merhametlisi] şeklinde kullanılmıştır.

Allah’ın Rahman ve Rahîm sıfatlarının her ikisi de “رحمة rahmet” mastarından türemiş olmasına rağmen, aralarında anlam farklılıkları vardır.

Rahman sıfatı ezel ile, Rahîm sıfatı ise daha çok ebet ile ilgilidir. Bu yüzden Allah için “dünyanın Rahman’ı, fakat ahiretin Rahîmi’dir” denilmiştir. Çünkü Allah’ın tüm varlıkları yaratması ve yaşatması, insanlar arasında mümin-kâfir, adil-zalim, çalışkan-tembel ayrımı yapmadan hepsine rızklarını vermesi, inkârcıları çalışma ve gayretlerinden dolayı dünyada mahrum bırakmaması, zulme ve kötülüklere müdahale etmeksizin insanların kendi tercihlerini kullanmalarına fırsat vermesi hep Rahman sıfatının sonucudur.

Rahîm sıfatının sonuçları ise daha çok ahirette görülecektir. Kur’an’ın pek çok ayetinde Allah’ın müminleri Rahîm sıfatı ile bağışlayacağı belirtilmiştir.

Fatiha suresinde verilen Allah’a ait isim ve sıfatlar, daha önceki surelerde öğretilmeye başlanan Allah telakkisinin bir devamı niteliğindedir. Özellikle Fatiha’da verilen sistematik ifadelerle Mekke ve Arap toplumundaki İslâm dışı Allah anlayışı ters yüz edilmiştir. Şöyle ki: Bu ayetler indiğinde insanlık çeşitli fikir akımları, vehimler, efsaneler ve felsefî görüşler üzerine oturmuş yanlış tanrı telakkilerine sahip idiler. İnsanların bir kısmı Aristo’nun “Şüphesiz Allah kâinatı yarattı. Ondan sonra onu kendi haline bıraktı. Zira Allah, daha aşağı olan bu âlemle uğraşmaktan münezzehtir. O ancak kendi zatını düşünür” şeklindeki görüşünü benimsemişti. Başka bir kısmı da kullarına karşı öfkeli, onlara sürekli hileler hazırlayan ve onlardan intikam almak için fırsat kollayan bir tanrıya inanıyorlar ve bu tanrının öfkesinden kurtulabilmek için Yunan mitolojisindeki Olimpos tanrıları gibi, aracı ve şefaatçi ilâhlar ediniyorlardı. Alt tabaka ise, Darü’n-Nedve [Halk Meclisi] üyelerinin dışında bir Rabb tanıyamamıştı.

Sonuç olarak; insanlar ancak Kur’an ile gerçek ilâh ve Rabbi, Rahman Rahîm Allah’ı gereği gibi tanıyabilmiştir.

Din Günü’nün Sahibi Ne Demek?

“Mâliki Yevmi’d-Dîn” ifadesi, Alak, Kalem, Müzzemmil ve Müddessir surelerinde de konu edilen Din Günü’nü yalanlayanlara bir uyarıdır. يوم الدّين Din Günü, “Karşılık Günü” demektir. Bu sözle “herkesin iyi ya da kötü, yaptığı tüm edim ve eylemlerin karşılığını göreceği ahiret günü” kast edilmektedir. Kavramın asıl açılımı bizzat Rabbimiz tarafından İnfitar suresinin 15- 19. ayetlerinde yapılmaktadır.

İbadet ve Kulluk Etmek Ne Demek?

5.Ayet: Yalnız Sana kulluk ederiz ve yalnız Senden yardım isteriz.

“ عبادة İbadet” sözcüğü, dilimize fonetik olarak Arapça orijinaliyle girmesine rağmen kök anlamı olan “kulluk, kölelik etme” konusundaki insanın tarz ve tavrıyla ilgili asıl anlamını büyük oranda kaybetmiş ve sadece bir takım ritüel, ayin ve davranışlar için kullanılan bir kavram haline dönüşmüştür.

“A-be-de” kök fiilinin mastarı olan “ibadet” sözcüğü, “kulluk yapmak, kölelik etmek” anlamına gelir. Bu anlamlar bir insanın kayıtsız şartsız teslim olmasını, itaat etmesini, boyun eğmesini ifade eder.

“İbadet”in dinî terim olarak anlamı ise; “kulun sahibine/yaratanına karşı, sahibi/yaratanı tarafından verilen görevleri kayıtsız şartsız kabullenip yerine getirmesi” demektir.

Her şeyin yaratıcısı olan Allah, yarattığı kulları için belirlediği davranış ve yaşam tarzını kullarına çeşitli şekillerde bildirmiş ve en son olarak bütün bu bildirileri Kur’an’da toplamıştır.

Bu gerçekler ışığı altında “ibadet”, Allah tarafından bir talimatname [Kur’an] ile kullara bildirilen görevlerin kullar tarafından kayıtsız şartsız itaat edilerek ve teslimiyet gösterilerek [boyun eğilerek] yerine getirilmesidir.

Öyleyse “ibadet”, halk arasında yaygınlaştığı gibi sadece üç-beş ameli yapmaktan ibaret değildir. İbadet, Allah’ın kulluk talimatnamesinde vermiş olduğu görevlerin tümünü yapmaktır, hepsini uygulamaktır. Bu durumda kulların ilk görevleri arasında okumak, yazmak, temiz olmak, çevredekileri uyarmak, yetimleri himaye etmek, yetimlerin mallarını yememek, daima helal kazanıp-yemek, marufu emredip münkerden nehyetmek [toplumda aktif olup iyi ve güzeli emretmek, kötülüklere de engel olmak], doğru, dürüst ve güvenilir olmak, ölçü ve tartıda hile yapmamak, rüşvet almamak-vermemek, zina ve fuhuştan uzak durmak gibi görevler sayılabilir.

Hâl böyleyken, Allah’ın vermiş olduğu görevlerin yüzlercesini arka plâna atıp halk arasında sloganlaşan şekliyle “İslâm’ın şartı beştir” gibi kabullere sarılmak doğru bir İslâm algısı değildir. Çünkü kulluk talimatnamesi olan Kur’an’daki her emir ve yasak, her öğüt ve öneri birinci derecede önemli ve birbirleriyle eş değerde olan görevlerdir. İslâm dininde sloganlaşmış herhangi bir şart ve kabul olmayıp İslâm’ın tek şartı Allah’a teslim olmaktır. Allah’a teslim olmak ise, O’nun gönderdiği kulluk talimatnamesindeki görevlerin tümünü, emirlerini, yasaklarını, önerilerini aynen kabul edip uygulamaktır.

İbadet [kulluk] etmenin amacı sosyal bir varlık olan insanı olgunlaştırmak; böylece bilgilendirilmiş, eğitilmiş, olgunlaşmış ve aşırılıklarından arındırılmış insanlarla toplumda huzur ve barışı temin etmektir. İnsan denen varlık, “zalim, cahil, nankör, zayıf, cimri, aciz, hırslı, huysuz, şehvet ve mal düşkünü, egoist, tembel, vahşî, sadist” gibi fıtri özelliklere sahip olarak yaratılmıştır (İbrahim 34, Hud 9, 10, İsra 67, 100, Nahl 4, Rum 54, Fussılet 49, Mearic 19, Adiyat 6, Âl-i Imran 14). Bu fıtri özellikleri onun başkalarının hak ve hukukuna tecavüz etmesine, toplumda zulmün, fesadın, kavganın oluşmasına, dolayısıyla da barışın bozulmasına neden olmaktadır. Yüce Allah insanın bu olumsuz özelliklerini ortadan kaldırıp onun “âlim, adil, vefakâr, güçlü, cömert, erdemli, iffetli, paylaşımcı, barışsever” birisi olmasını sağlamak ve onu kendisine, ailesine ve toplumuna yararlı bir birey haline getirmek için ona ibadet/kulluk görevi vermiştir. Bu görevlerin Allah’a herhangi bir yarar veya zararı yoktur. O’nun insanların yapacağı bu kulluğa ihtiyacı da yoktur. Verilmiş bu görevler insanların kendi iyiliklerine ve mutluluklarına yöneliktir.

İbadet/kulluk görevinin özü bu olmasına rağmen uygulamada çok sapmalar olmuş, Yüce Allah da ibadetin özü hakkındaki bu sapmaları Kur’an’da belirterek insanların dikkatini çekmiştir. İbadet hakkındaki sapmalar meleklerin, peygamberlerin, cinlerin, evliyaların veya Allah’tan başka herhangi bir varlığın sahte ilâhlar edinilip Allah’a ortak koşulması şeklinde ortaya çıktığı gibi, hevâ, para, kadın, makam, mevki, ideoloji gibi tağutların farkında olarak ya da olmayarak yedek ilâh edinilmesi şeklinde de ortaya çıkmıştır. Geçmişte böyle olduğu gibi, bugün de böyledir.

Şu bir gerçek ki, bireysel ve toplumsal hayatın sağlıklı sürdürülmesi için ortada belirli kurallar ve prensipler olmalıdır. Aksi halde kargaşa meydana gelir. Bu kurallar ve prensipler insanlar tarafından konulacak olursa, insanın yukarıda bahsedilen negatif özellikleri ve zaafları nedeniyle kusursuz bir ana kural, mükemmel bir sistem konulamaz. Bu da topluma sağlam, kusursuz bir yaşama rejimi oturtulamayacağı anlamına gelir. İnsan denen varlık yetkisini daima kendi çıkarı doğrultusunda kullanarak başkalarını ezme, zulmetme, sömürme gibi toplumsal barışı bozacak eylemlerde bulunur. Ama Allah, ezelden ebede her şeyi en iyi bilen ve en iyi gören olduğuna göre, kulları arasında hiçbir ayırım ve kayırma yapmayacağına göre, kullarından herhangi bir çıkarı olmayacağına göre, her türlü noksanlıktan münezzeh olduğuna göre, O’nun koyacağı kurallar ve prensipler hem mükemmel hem de evrensel olur. Onun içindir ki, kullarının yapacağı görevleri/ibadetleri bizzat kendisi belirlemiş ve peygamberleri aracılığı ile insanlara bildirmiştir.

İnsanların belirli kişilere, güçlere, ideolojilere, otoritelere gösterdikleri mutlak itaat ve teslimiyet bu kapsamdadır. Müminûn suresinin 45-47. ayetlerinde anlatılan Firavun ile İsrail oğulları arasındaki ilişki de bu anlamı teyit eder niteliktedir.

Kısacası ibadet, kulun sahibine/yaratanına itaat etmesi, sahibi/yaratanı tarafından verilen görevleri kayıtsız şartsız kabul edip yerine getirmesi demektir. Allah Kur’an adındaki talimatnameyle kullarına bir takım görevler bildirmiş ve bu görevlerin kayıtsız şartsız bir itaat ve teslimiyet içinde yerine getirilmesini istemiştir. Seçtiği peygamber, bir usta, bir öğretmen gibi verilen görevleri önce kendisi uygulamış, sonra diğer insanlara öğreterek nasıl uygulanacağını bizzat göstermiştir.

İbadetin sadece Allah’a yapılması gerektiği Kur’an’da tekrar tekrar vurgulanmış, peygamber bile olsa Allah’tan başkasına yapılacak ibadetin şirk olacağı belirtilmiştir.

Şirk Ne Demek?

“الشّرك Şirk”, sözlükte mülk ve saltanatta ortaklık demektir. Dinî açıdan ise Allah’ın yetki ve imtiyazlarından, zatî ve sübutî sıfatlarından, en güzel isim ve sıfatları arasında yer alan sıfat ve tasarruflarından birinin ya da bir kaçının Allah’tan başka somut ya da soyut herhangi bir varlığa yakıştırılması, verilmesi ya da uyarlanmasıdır. Bu sıfatlarla ilgili detay İhlas suresinin tahlilinde verilecektir.

Bu inanç ve eylemde bulunana “مشرك müşrik” denir. Müşrik sadece tanrı ikidir, üçtür diyen değildir. Allah’a inanıp da bu inançla birlikte yedek ve yardımcı bir takım ilâhlar kabul edenler de müşriktir.

Tevhit

“التّوحيد Tevhid”in sözlük anlamı “birlemek”tir. Dinî anlamı ise “Kelime-i Tevhit”te ifade edildiği şekliyle önce tüm ilâhları reddetmek, sonra da ilâh olarak sadece Allah’ı kabul etmektir. Pek tabiî ki bu kabul yalnızca sözde kalmamalı, tüm düşünce ve eylemlerde de kendini göstermelidir.

Kelime-i Tevhit

Kelime-i Tevhit’in söz dizimine dikkat edildiğinde önce tüm ilâhların reddedildiği görülür. Tüm ilahları reddedebilmek için insanın önce sahte ilâhları veya ilâh yerine konulanları iyi tanıması gerekir. Onları iyi tanıyıp reddettikten sonra, sıra gerçek ve tek olan ilahı kabul etmeye gelir. Tek ve gerçek ilah Allah’tır, O’ndan başka ilah/tanrı yoktur. Allah’ın tek ilâh olarak kabul edilmesi, O’nu gereği gibi tanımadan, sadece “kabul ettim” demekle mümkün olmaz. Allah’ı gereği gibi tanıyabilmek ise Kur’an ile mümkündür. Allah’ın zatî ve sübutî sıfatlarının ve güzel isimlerinin Kur’an’dan öğrenilmesi ve bunlara inanılması gerekir.

Aksi takdirde; ne sahte ilâhlar tanınmazsa reddedilmeleri mümkün olur, ne de Allah gereği gibi tanınmazsa tevhit/tek ilah inancı kalplere yerleşebilir.

Tevhit kelimesi

Tevhit kelimesi Kur’an’da doğrudan kullanılan bir kavram değildir. Buna karşılık “Bir ve tek olan Allah’a iman” şeklinde özetlenebilecek olan tevhit inancı pek çok ayette tekrar tekrar dile getirilir. Özellikle Mekke’de inen sureler, tevhit inancını inşa etmeye yönelik bu içerikteki ayetlerle doludur. Çeşitli meseller ve aklî önermelerle insanı ikna etmeye yoğunlaşan bu ayetler, tevhit inancını Allah’ın zatı, sıfatları, evren ve insanla olan ilişkileri bağlamında ele alır ve tevhit nitelikli olmayan her türlü inanç ve davranışın boşa çıkacağını çeşitli boyutlarıyla ortaya koyar.

Hidayet Ne Demek?

6 – 7.Ayetler: Bize, üzerlerine gazap dökülmüşlerin ve şaşkınlığa saplanmışların yolunun dışındaki, kendilerine nimet verdiklerinin yolu olan dosdoğru yolu göster, bildir!”

Hidayet sözcüğünün tüm anlamlarının burada sıralanabilmesi mümkün değildir. Özet olarak hidayetin iyiye, güzele önderlik etmek, hak ve batılı ayırt etmeye yarayan bilgi ve belgeler vermek, yol göstermek, peygamber yollamak ve kitap indirmek gibi anlamlar taşıdığı söylenebilir. Hemen belirtmek gerekir ki, kötülüğe yol göstermek hidayet anlamına gelmez.

Hidayet Allah’a aittir. Peygamberler de dâhil, hiçbir insanın hidayet etme gücü ve yetkisi yoktur. Kur’an’da bunun böyle olduğunu bildiren tam 304 adet ayet vardır.

Sırat-ı Müstakim

Bu tamlama Kur’an ayetleri ışığında değerlendirilirse; anlamının “Allah’ın yolu”, “Hak yol”, “Allah’ın kitabı”, “İslâm dini”, “İslâm milleti” olduğu görülür. “Dosdoğru Yol”un en güzel tanımı da bu surede yapılmıştır: “Üzerlerine gazap dökülmüşlerin ve şaşkınlığa saplanmışların yolunun dışındaki, kendilerine nimet verdiklerinin yolu olan dosdoğru giden yol”

Sırat-ı Müstakım ile ilgili şu ayetlere bakılabilir: Âl-i Imran 51, En’am 126, 153, Hıcr 41, Nahl 76, Meryem 36, Ya Sin 61 ve Zuhruf 64.

Ayette konu edilen “kendilerine nimet verilmiş olanlar” ileride Nisa/69’da açıklanmış bulunmaktadır.

Nisa/69:

69.Kim de Allah’a ve Elçi’ye itaat ederse artık onlar, Allah’ın, peygamberlerden, dosdoğru kimselerden, şehitlerden ve sâlihlerden kendilerine nimet verdiği kişilerle beraberdir. Ve bunlar arkadaş olarak ne güzeldir! 70Bu, Allah’tan bir armağandır. En iyi bilen olarak Allah yeter.

Meryem/58

41.Kitap’ta İbrâhîm’i de an/hatırlat. Şüphesiz ki o, özü-sözü doğru biri idi, peygamberdi.

42-45.Bir zaman o, babasına: “Babacığım! İşitmeyen, görmeyen ve sana hiçbir yararı olmayan şeylere niçin kulluk ediyorsun? Babacığım! Şüphesiz sana gelmeyen bir bilgi bana geldi. O hâlde bana uy da, sana dosdoğru bir yolu göstereyim. Babacığım! Şeytana kulluk etme. Şüphesiz şeytan Rahmân’a [yarattığı bütün canlılara dünyada çokça merhamet eden Allah’a] âsi oldu. Babacığım! Şüphesiz ben, sana Rahmân’dan [yarattığı bütün canlılara dünyada çokça merhamet eden Allah’tan] bir azap dokunur da şeytan için bir yol gösteren, koruyan, yardım eden bir yakın olursun diye korkuyorum” demişti.

46.Babası: “Ey İbrâhîm! Sen benim ilâhlarımdan yüz mü çeviriyorsun? Eğer vazgeçmezsen, andolsun seni taşlayarak öldürürüm. Haydi, uzun bir müddet bana uzak ol/defol!” dedi.

47,48.İbrâhîm: “Selâm sana olsun, senin için Rabbimden bağışlanma dileyeceğim. Şüphesiz O, bana çok armağan verendir. Ve ben, sizden ve Allah’ın astlarından kulluk ettiğiniz şeylerden çekilip ayrılıyorum. Ve Rabbime dua edeceğim. Rabbime yalvarışımda mutsuz olmayacağımı umuyorum” dedi.

49.Sonra İbrâhîm, toplumundan ve onların Allah’ın astlarından kulluk ettikleri şeylerden uzaklaşınca, Biz o’na İshâk’ı ve Ya‘kûb’u ihsan ettik. Hepsini de peygamber yaptık.

50.Ve Biz onlara rahmetimizden armağanlarda bulunduk. Ve onlar için yüce bir doğruluk dili yaptık.

51.Ve Kitap’ta Mûsâ’yı da an/hatırlat. Şüphesiz o arıtılarak saflaştırılmış idi. Ve bir elçi, bir peygamber idi.

52.Biz o’na en uğurlu Tûr’un yan tarafından seslendik ve o’nu özel bir konuşmada bulunmak üzere yaklaştırdık. 53Ve rahmetimizden o’na, kardeşi Hârûn’u bir peygamber olarak ihsan eyledik.

54.Ve Kitap’ta İsmâîl’i an/hatırlat. Şüphesiz o, vaadine sadık idi, bir elçiydi, bir peygamberdi. 55.Ve o ailesine/çevresine salâtı [mâlî yönden ve zihinsel açıdan destek olmayı; toplumu aydınlatmayı] ve zekâtı/vergiyi emrederdi. Ve o Rabbinin katında hoşnutluğa ermişti.

56.Ve Kitap’ta İdris’i an/hatırlat. Şüphesiz O, özü-sözü doğru biriydi, bir peygamberdi. 57Ve Biz O’nu yüce bir mekâna yükselttik.

58.İşte bunlar, Âdem’in soyundan, Nûh ile beraber taşıdıklarımızdan, İbrâhîm ve İsrâîl’in soyundan, kılavuzluk ettiğimiz ve seçtiğimiz peygamberlerden Allah’ın kendilerine nimetler verdiği kimselerdir. Onlar kendilerine Rahmân’ın [yarattığı bütün canlılara dünyada çokça merhamet eden Allah’ın] âyetleri okunduğu zaman ağlayarak ve boyun eğip teslimiyet göstererek yere kapanırlardı.

Allah’ın gazabına uğrayan kesimleri de şu ayetlerden tespit edebiliriz:

Nisa; 93:

93.Ve kim bir mü’mini kasten [bile bile, isteyerek] öldürürse, işte onun cezası, içinde sürekli kalmak üzere cehennemdir. Ve Allah, ona gazap etmiş, onu dışlamış, rahmetinden mahrum bırakmış ve onun için çok büyük bir azap hazırlamıştır.

Fetih; 6:

8,9,5,6.Şüphesiz Biz, Allah’a ve Elçisi’ne iman etmeniz, O’na yardım etmeniz, O’na saygı göstermeniz ve her zaman O’nu her türlü noksanlıktan arındırmanız için;

mü’min erkekler ve mü’min kadınları, içinde sürekli kalanlar olarak, altlarından ırmaklar akan cennetlere girdirmesi ve onların kötülüklerini örtmesi için –işte bu, Allah katında büyük bir kurtuluştur–;

ve Allah hakkında kötü zanda bulunan o münâfık erkekler ve münâfık kadınları, Allah’a ortak koşan erkekleri ve ortak koşan kadınları azaplandırması için –kötülük onların üzerine olmuştur. Allah onlara gazap etmiş, onları dışlamış; rahmetinden mahrum bırakmış ve kendileri için cehennemi hazırlamıştır. Orası ne kötü bir yerdir!–; seni, şâhit, müjdeleyici ve uyarıcı olmak üzere elçi yaptık.

Mücadele; 14:

14.Allah’ın kendilerine gazap ettiği bir topluluğu yardımcı, koruyucu; yönetici yapanları görmedin mi/hiç düşünmedin mi? Onlar ne sizdendirler, ne de onlardan. Ve onlar bilerek yalan yere yemin ediyorlar.

Mümtehıne; 13:

13.Ey iman etmiş kimseler! Allah’ın gazap ettiği toplumu velîleştirmeyin [yönetici, gözetici yapmayın]. Kâfirlerin; Allah’ın ilâhlığını ve rabliğini bilerek reddedenlerinmezarlık halkından ümit kestiği gibi, kesinlikle onlar, âhiretten ümit kesmişlerdir.

Bakara; 61:

61.Ve hani bir zamanlar siz, “Ey Mûsâ! Biz, tek yemeğe asla dayanamayız, artık bizim için Rabbine dua et de bize yerin yetiştirdiği şeylerden; sebzesinden, acurundan, sarmısağından, mercimeğinden ve soğanından çıkarsın” demiştiniz. Mûsâ da size, “O, üstün olanı daha aşağı olanla değiştirmek mi istiyorsunuz? Bir kasabaya/ Mısır’a inin, o vakit istediğiniz şeyler sizin olacaktır” demişti. Ve üzerlerine aşağılık ve meskenet damgalandı ve sonunda Allah’tan bir gazaba uğradılar. İşte bu, küfretmiş; Allah’ın âyetlerini bilerek reddetmişolmaları ve peygamberleri haksız yere öldürmüş olmaları nedeniyledir. İşte bu, isyan etmeleri ve aşırı gitmeleri nedeniyledir

A’raf; 71:

71.Hûd dedi ki: “Artık size Rabbinizden bir azap ve bir hışım inmiştir. Haklarında Allah’ın hiçbir delil indirmediği, sadece sizin ve atalarınızın taktığı isimler hakkında mı benimle tartışıyorsunuz? Bekleyin öyleyse, şüphesiz ben de sizinle birlikte bekleyenlerdenim!”

A’raf; 152:

152.Şüphesiz o altına tapanlara Rablerinden bir gazap, dünya hayatında bir “aşağılık” erişecektir. İşte Biz, uydurmacıları böyle cezalandırırız da.

Nahl; 106:

106.Her kim imanından sonra küfreder; Allah’ın ilâhlığını ve rabliğini bilerek reddeder, –kalbi iman ile yatışmış hâlde iken, baskıyla zorlanan hariç olmak üzere– ve de küfre; inanmamaya göğsünü açarsa, artık kendilerinin üzerine Allah’tan bir gazap vardır. Bunlar için büyük bir azap da vardır.

Şura; 16:

16.Ve kendisine karşılık verildikten sonra Allah hakkında tartışanlar; onların kanıtları Rableri katında iptal edilmiştir. Ve onların üzerinde bir gazap vardır, çetin azap da onlar içindir.

Fatiha Suresindeki Edebî Sanatlar

Surede birçok edebî sanat mevcuttur. Ebu Hayan, el-Bahrü’l-Muhit adlı eserinde Fatiha’da on edebî sanatın mükemmelen uygulandığını ifade etmektedir. Bu sanatlar; “Beraat-i İstihlâl [Güzel Başlangıç]”, “İstiğrak Lâmı”, “Hitap Şeklini Zenginleştirme”, “Lâm-ı Tahsis”, “Hazf”, “Kasr”, “Leff-ü Neşr”, “İltifat”, “Seci” ve “Var Olan Bir Şeyi Yokmuş Gibi Kabul Ederek Devamını İstemek” sanatlarıdır.

Bu sanatlardan üç tanesi surenin anlaşılması bakımından çok önemli ve dikkat çekicidir:

1. Hitap Şeklini Zenginleştirme: Bu sanatta haber cümlesi, cümledeki sözcük anlamından çıkıp dilek kipli cümle halini alır. Surede “Elhamdü lillâhi Rabbi’l-Alemin” cümlesi ile inkârcı muhataplara sanki inkâr etmiyorlarmış gibi hitap edilerek inkâr etmeyenlerden olmaları temenni edilmiştir.

2. İltifat: Bu söz sanatı, gaipten muhataba [üçüncü şahıstan ikinci şahısa], muhataptan gaibe [ikinci şahıstan üçüncü şahısa], gaipten mütekellime [üçüncü şahıstan birinci şahısa] ve mütekellimden muhataba [birinci şahıstan ikinci şahısa] geçiş suretiyle yapılır. Surede haber cümlesi “Hamd, âlemlerin Rabbi, Rahman, Rahîm, Din Günü’nün sahibi Allah’adır” diye gaibe [üçüncü şahısa] yönelik başlamışken buradan sonra söz akışı “Yalnız sana ibadet ederiz ve yalnız senden yardım isteriz” diye muhataba [ikinci şahısa] yönelmektedir. Bu tarz bir anlatım Türkçe’de anlam bozukluğu kabul edilmesine karşılık Arapça’da edebî bir ifade şeklidir.

3. Kasr: Özgeleştirmek demektir. Suredeki “İyyake na’budü ve iyyake nestaîn” cümlesinde, tümleç ve fiil arasında takdim tehir [öne almak, arkaya atmak] suretiyle özgeleştirme sanatı yapılmıştır. Bu sanatın uygulanış nedeni, anlatılanın daha kolay kabul edilmesini sağlamak, dinleyenin tepkisini azaltmak, dinleme gücünü tazelemek, sözün daha zevkle dinlenmesini sağlamaktır.

Bu edebî sanatlar gözden kaçırıldığında surenin gereği gibi anlaşılması zorlaşır. Sureyi daha iyi anlama ihtiyacıyla Ebu Hüreyre’den şöyle bir rivayet nakledilmektedir:

“Yüce Allah buyurdu ki: Namaz [Fatiha] suresini benimle kul arasında ikiye ayırdım. Yarısı benim için, yarısı kul içindir. Kulumun dilediği kendisine verilecektir. Kul ‘Elhamdü lillâhi Rabbi’l-âlemin’ dediği zaman Allah ‘Kulum bana hamd etti’ der. Kul ‘Er- Rahmanirrahîm’ dediği zaman Allah ‘Kulum benim şerefimi andı’ der. Kul ‘Maliki yevmi’d-din’ dediği zaman Allah ‘Kulum işimi bana havale etti’ der. Kul ‘İyyake na’budü ve iyyake nestaîn’ dediği zaman Allah ‘Bu, benimle kulum arasında bir sırdır, kulumun istediği kendisine verilecektir’ der. Kul ‘İhdina’s-sırata’l-müstakim’ dediği zaman Allah ‘Kulumun dilediği verilecektir’ der.” (Ebu Davud, Salât 132; Tirmizi, Tefsir: Nesai. İftitah 23; İbn-i Mace, Edep 52)

Bu rivayetle surenin daha iyi anlaşılacağı kanaatine varılsa bile, bizzat rivayetin kendisi problemlidir. Her şeyden önce, doğrudan Allah’a isnat edilen böyle bir açıklamanın nerede olduğunun ciddiyetle araştırılması ve incelenmesi gerekir. Ayrıca Ebu Hüreyre’nin Fatiha suresinin inişinden yirmi bir yıl sonra ortaya çıkmış bir sahabe olduğu da en az bunun kadar önemli bir ayrıntıdır.

Geleneksel yaklaşım, sureyi bu rivayet doğrultusunda anlamak ve Türkçe kurallara göre anlam bozukluğu sayılan söz akışını göz ardı etmek yönündedir. Oysa içindeki sanatsal anlatımlar dikkate alınarak okunduğunda surede şu anlamlar ortaya çıkmaktadır:

“Ey insanlar! Rahman Rahîm Allah adına uyarı yapıyorum.

Tüm hamdler/övgüler, âlemlerin Rabbi, Rahman, Rahîm, Din Günü’nün sahibi olan Allah’a mahsustur. Sakın O’ndan başkasına hamd etmeyiniz! O’ndan başkasını övmeyiniz!

İbadet yalnızca O’na yapılır ve yardım sadece O’ndan istenir. Sakın O’ndan başkasına ibadet etmeyiniz, kul-köle olmayınız!

O bizi üzerlerine gazap dökülmüşlerin ve şaşkınlığa saplanmışların yolunun dışındaki, kendilerine nimet sunduklarının yolu olan dosdoğru giden yola iletsin! Çünkü hidayet eden sadece O’dur.”

Mesaj bu şekliyle verilseydi, fazlaca tepki doğurabilirdi. Edebî sanatlar marifetiyle mesaj yumuşak bir tarzda iletildi.

Böylece peygamberimiz Fatiha suresi diye adlandırılan yedi ayet ile yapılan ilk uyarıyı insanlığa tebliğ ederek toplum karşısında ilk görevini yerine getirmiş oldu. Fatiha suresiyle verilen mesajın toplumda yol açtığı sonuçlar altıncı sure olan Tebbet suresinde tahlil edilecektir.